ریال دیجیتال چیست؟
ریال دیجیتال (یا رمز ریال)، نسخه‌ای الکترونیکی و رسمی از پول ملی ایران است که توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران منتشر می‌شود. این ارز دیجیتال از نوع CBDC (Central Bank Digital Currency) بوده و ارزش آن دقیقاً معادل یک ریال فیزیکی است. برخلاف ارزهای دیجیتال غیرمتمرکز مانند بیت‌کوین، این ارز بر روی بلاک‌چین خصوصی و تحت نظارت بانک مرکزی فعالیت دارد.
این ابزار پول ملی را به شکل دیجیتال عرضه می‌کند و بر پایه تعهد بانک مرکزی، بدون پشتوانه حاکمیتی دیگر عمل می‌کند.
به زبان ساده تر:
- معادل اسکناس ریال است، اما در قالب داده دیجیتال بدون ویژگی استخراج مانند رمزارزها.
- بانک مرکزی به‌تنهایی تضمین می‌کند که این ریال دیجیتال معتبر و قابل استفاده است.
- پشتوانه این پول، خود اعتبار بانک مرکزی است، نه مثلاً طلا، دلار یا دارایی دیگر.
- این موضوع مثل ریال کاغذی است که پشتوانه‌اش هم تعهد بانک مرکزی است، نه چیز دیگر. اما در مورد ریال دیجیتال، هیچ ابزار یا نهاد واسطه‌ای (مثل بانک‌های تجاری یا شرکت‌های مالی) هم در صدور اولیه دخالت ندارد.
نحوه تولید، زیرساخت فنی و توسعه
ریال دیجیتال ایران بر پایه فناوری بلاک‌چین مجاز و داخلی توسعه یافته است و از پلتفرم Hyperledger Fabric با نسخه بومی‌سازی‌شده‌ای به نام پلتفرم «برنا» بهره می‌برد. زیرساخت پرداخت این پروژه توسط بانک‌های منتخب مانند بانک ملت و بانک تجارت و همچنین شرکت‌های فناوری مالی نظیر به‌پرداخت ملت و ایران‌کیش پشتیبانی و اجرا می‌شود. این ارز دیجیتال دارای ساختار مرکزی کامل است؛ به این معنا که کلیه فرایندهای مربوط به تولید، انتشار و مدیریت تراکنش‌های ریال دیجیتال توسط بانک مرکزی ایران کنترل و نظارت می‌شود.
مطالعات اولیه این پروژه از تابستان سال ۱۳۹۷ (۲۰۱۸) آغاز شد و فاز پیش‌آزمایشی آن در سال ۱۴۰۱ به اجرا درآمد. از تیرماه ۱۴۰۳ نیز شبکه پرداخت ریال دیجیتال در منطقه آزاد کیش به‌طور رسمی فعال شد و کاربران توانستند با استفاده از کیف پول الکترونیکی و بارکد QR بدون نیاز به کارت بانکی یا اسکناس، تراکنش انجام دهند. این پروژه با بهره‌گیری از فناوری داخلی بلاک‌چین خصوصی امکان تراکنش آنی بدون نیاز به تسویه بین‌بانکی را فراهم می‌کند. طبق اعلام بانک مرکزی، هدف نهایی توسعه این سیستم در سطح ملی است و قرار است بانک‌های بیشتری به شبکه ریال دیجیتال بپیوندند.
کاربردها و مزایای ریال دیجیتال
کاربردها:
کاربردها:- مناسب برای پرداخت‌های خرد و روزمره تا سقف حدود ۱۵ میلیون تومان بدون استفاده از اسکناس یا کارت بانکی
- تراکنش‌های بدون نیاز به حساب بانکی، با اتصال مستقیم کیف پول دیجیتال به سیستم پرداخت.
مزایا:
- کاهش هزینه‌های چاپ، نگهداری و توزیع پول نقد.
- افزایش شفافیت مالی و قابلیت ردیابی تراکنش‌ها برای مقابله با پول‌شویی و فساد.
- افزایش سرعت گردش پول با حذف مرحله تسویه بین‌بانکی
- افزایش شمول مالی؛ افرادی که دسترسی به بانک یا کارت ندارند می‌توانند از طریق کیف پول موبایلی از خدمات ریال دیجیتال بهره‌مند شوند.
- امنیت بالاتر با رمزنگاری پیشرفته و زیرساخت‌های بلاک‌چینی خصوصی.
- قابلیت “پول قابل برنامه‌ریزی” با آینده‌نگری استفاده در قراردادهای هوشمند و فعالیت‌های مالی هدفمند (open money).
آینده و چشم‌انداز
بانک مرکزی ایران برنامه دارد پس از موفقیت فاز آزمایشی ریال دیجیتال، آن را به‌صورت سراسری در کشور اجرا کند و بانک‌های بیشتری را به این شبکه بپیوندد. هدف اصلی این طرح، تبدیل پول ملی به نوعی «پول هوشمند» (programmable money) است که با قابلیت‌هایی مانند اجرای قراردادهای هوشمند، افزایش شفافیت مالی و تسهیل تسویه‌های برون‌مرزی حتی در شرایط تحریم همراه باشد. این فناوری می‌تواند به‌ویژه در تعاملات با کشورهایی مانند اعضای پیمان بریکس و استفاده از سامانه‌های مستقل تسویه مانند ACUMER، جایگزین ابزارهای مالی خارجی شود و نقش مؤثری در دور زدن سیستم‌هایی مانند سوئیفت ایفا کند.
در گام بعدی، بانک مرکزی قصد دارد پس از آزمایش موفق در منطقه آزاد کیش، شبکه ریال دیجیتال را به سایر شهرها و بانک‌های کشور گسترش دهد. همچنین در حوزه همکاری‌های بین‌المللی، تلاش بر آن است که این ارز دیجیتال بتواند در تسویه‌های برون‌مرزی با کشورهای هم‌پیمان یا غیرغربی نقش کلیدی داشته باشد. نکته مهم دیگر اینکه از مرداد ۱۴۰۴ طرحی برای حذف چهار صفر از واحد پولی ریال (ردنومینیشن) مطرح شده است که در صورت اجرایی شدن، می‌تواند تأثیر مستقیمی بر ساختار و عملکرد ریال دیجیتال بگذارد.
چالش‌ها و نقدها
اجرای ریال دیجیتال با وجود مزایای فناورانه، با نگرانی‌هایی جدی درباره حریم خصوصی کاربران و نظارت گسترده دولت بر تراکنش‌های مالی مواجه است. ساختار کنترل مرکزی بانک مرکزی می‌تواند به محدودسازی حقوق مدنی و آزادی اقتصادی شهروندان منجر شود. برخی کارشناسان حقوقی نیز معتقدند انتشار عمومی ریال دیجیتال ممکن است با چارچوب‌های قانونی فعلی تطابق نداشته باشد و برای ادامه مسیر، نیاز به اصلاح قوانین موجود وجود دارد تا از لحاظ حقوقی پشتوانه لازم فراهم شود.
از سوی دیگر، موفقیت نهایی این پروژه وابسته به پذیرش عمومی، توسعه زیرساخت‌های فنی به‌ویژه کیف‌پول‌های الکترونیکی، و اعتماد مردم و کسب‌وکارها به امنیت، کارایی و سهولت استفاده از این ابزار مالی است. بدون این مؤلفه‌ها، گسترش سراسری ریال دیجیتال با مقاومت و عدم استقبال عمومی روبه‌رو خواهد شد. بنابراین، جلب رضایت کاربران و فراهم‌سازی بستر مطمئن نرم‌افزاری برای تراکنش‌ها، از الزامات کلیدی برای تحقق اهداف بلندمدت این طرح محسوب می‌شود.
سخن آخر
ریال دیجیتال، گامی مهم در جهت دیجیتالی کردن نظام پرداخت ایران است؛ پیوندی از تکنولوژی بلاک‌چین خصوصی، شفافیت مالی، شمول پرداخت دیجیتال و کاهش هزینه‌های سنتی. اما مسیر پیش‌رو نیازمند توجه دقیق به حریم خصوصی، آموزش عمومی و چارچوب قانونی صحیح است. در صورت پیشرفت کامل، این ارز دیجیتال می‌تواند به پایه‌ای قدرتمند برای تحول اقتصاد دیجیتال کشور تبدیل شود.
📚 منابع:
- راه‌اندازی و منتشر شدن ریال دیجیتال و ارزش آن معادل ریال فیزیکی (way2pay.ir)
- اهداف، فناوری Hyperledger، و استفاده در سیستم پرداخت کشور (vency.ir, wallex.ir)
- مراحل آزمایشی، ورود به کیش و برنامه توسعه به بانک‌های بیشتر (fardayeeghtesad.com, spnfa.ir, way2pay.ir)
- نقش در شفافیت مالی، کاهش هزینه و بهبود شمول مالی (cbdctracker.hrf.org, crystalintelligence.com, Iran Daily)
- نگرانی‌های حقوقی و نظارتی مرتبط با متن تحریم و فضای سیاسی ایران (cbdctracker.hrf.org, aljazeera.com)
